Veertig jaar geleden streek kunstenaar-architect Gordon Matta-Clark neer in Antwerpen en realiseerde er in een leegstaand kantoorgebouw aan de Ernest Van Dijkkaai het legendarische kunstwerk Office Baroque. Kunstenaar Gert Adriaenssens en buurtontwikkelaar Matexi doen het werk herleven met een hommage in Antwerp Tower.
De Antwerpse wolkenkrabber naast het Centraal station werd vorig jaar een populaire pleisterplek met pop-ups Bar Gloed, Club Goud en enkele tijdelijke kunstinitiatieven. In september wordt het gebouw volledig gestript en bouwklaar gemaakt voor een mix van appartementen, handelszaken en kantoren. Ideaal moment voor een laatste kunstingreep, aldus kunstenaar Gert Adriaenssens, die met ‘Happy Birthday Gordon!’ niet alleen een hommage brengt aan de wereldberoemde kustenaar-architect, maar met dit werk aantoont dat kunst en stadsontwikkeling perfect hand in hand kunnen gaan.
Gordon Matta-Clark (1943–1978) is een legende onder kunstenaars en architecten. Hij was de zoon van de befaamde Chileense surrealistische schilder Roberto Matta-Echaurren en een prominente figuur binnen de avant-gardemilieus van zowel New York als Parijs. Zijn peter (en die van zijn tweelingbroer Sebastian) was bovendien niemand minder dan Marcel Duchamp. Eind jaren ’60 ontpopte hij zich tot een van de spilfiguren in de artistieke kolonisatie van de New Yorkse wijk SoHo, het toenmalige mekka van de internationale kunstwereld. Hij stond bekend om zijn uitgesproken fysieke presentie, zijn exuberante levensstijl en zijn buitengewoon charisma. Hij werd omringd door een grote schare vrienden, bewonderaars, mentoren en weldoeners.
Zijn werk was een kritiek op de conventies binnen de architectuur en de beeldende kunst en vestigde de aandacht op sociale en stedenbouwkundige problemen. Matta-Clark’s interventies in de jaren ‘60 en ‘70 benadrukken de toestand van de stad New York als een “afbraakland”. Zelf brak hij niets af maar beschouwde hij zijn werk als “performances”: “experimenten met het alternatief gebruik van die ruimten die ons het meest vertrouwd zijn”. Hij opereerde op de grens van kunst, architectuur en activisme en noemde zijn acties Anarchitecture, een anarchistische vorm van stadsontwikkeling. Gordon Matta-Clark geniet vooral bekendheid vanwege zijn spectaculaire Cuttings, waarbij hij geometrische vormen uit muren, vloeren en plafonds van leegstaande en vervallen panden sneed. Een van zijn bekendste werken is Splitting (1974), waarvoor hij een volledige woning in twee zaagde. Voorafgaand aan zijn architecturale interventies maakte Gordon Matta-Clark uitgebreide voorstudies in de vorm van tekeningen, collages van karton, papier en fotografie. Zijn acties legde hij samen met bevriende kunstenaars vast in films en foto’s die vervolgens het decor vormden voor performances en (dans)voorstellingen. Ze vormen vandaag de weinige restanten van een vormelijk, inhoudelijk en conceptueel zeer divers en sociaal sterk geëngageerd oeuvre waarin hedendaagse beroemdheden als John Cage, Trisha Brown, Robert Rauschenberg, Lawrence Weiner en vele anderen figureerden en ageerden.
In 1976 pleegde zijn tweelingbroer Batan zelfmoord door uit het raam van Matta-Clarks atelier te springen. Hij verliet daarop New York en zocht zijn heil in Europa. In de galerie van persdossier Happy Birthday Gordon! Yvon Lambert in Parijs groef hij datzelfde jaar een diep gat in de vloer, een twaalf meter diep monument dat hij ter nagedachtenis aan zijn broer Descending steps for Batan noemde. Een jaar later transformeerde hij op uitnodiging van Flor Bex, de latere directeur van het MuHKA, een leegstaand kantoorgebouw in de Antwerpse binnenstad tot Office Baroque. Hij sneed cirkels en maansikkels uit de muren en vloeren van het gebouw en maakte er een duizelingwekkende kijkdoos van. Aanvankelijk wilde de kunstenaar uitsluitend de gevel bewerken: een boogvormige uitsnijding van de benedenhoek tot bovenaan de gevel. Dit zou het gebouw doorzichtig maken en de voorbijgangers zouden er dwars doorheen kunnen kijken. Omdat het toenmalige stadsbestuur hier geen toestemming voor gaf, realiseerde hij een tweede ontwerp, dat tot stand kwam achter een volledig dichtgetimmerde gevel.
Toen hij in 1978 na een kort ziekbed aan pancreaskanker overleed, was Office Baroque het enige gebouw van Matta-Clark dat nog overeind stond. In een poging het kunstwerk te behouden, richtte Flor Bex de Stichting Gordon Matta-Clark op. Honderden kunstenaars, onder wie grootheden als Robert Rauschenberg, Jim Dine en Sol LeWitt, doneerden werk om met de opbrengst daarvan het pand aan te kunnen kopen. Maar voordat de kunst geveild kon worden, slingerde de eigenaar, een projectontwikkelaar, er in 1980 de sloopkogel doorheen. Bex stelde voor om de kunstwerken, 150 in totaal, terug te geven aan de makers. Maar die zeiden: hou ze maar, en gebruik ze om er een museum mee op te stichten. En zo geschiedde met de oprichting van het MuHKA.
Nu, 40 jaar later, neemt kunstenaar Gert Adriaenssens (°1972) het eerste ontwerp van Matta- Clark als uitgangspunt voor zijn ingreep in Antwerp Tower: “Het idee voor Happy Birthday Gordon! ontstond eerder toevallig. Ik speel al geruime tijd met een reeks ideeën over artistieke ingrepen die inspelen op de stadsontwikkeling in de buurt waarin ik woon (Antwerpen-Noord), zoals het nieuwe Operaplein en natuurlijk de befaamde Antwerp Tower. Het oranje spiegelglas van dit gebouw intrigeerde me en toen ik vernam dat het gebouw gestript zou worden, legde ik al gauw de link met het werk van Gordon Matta-Clark. Bovendien bleek dat Office Baroque net 40 jaar geleden tot stand kwam. Ik vond het dus toepasselijk om deze verjaardag te vieren met een hommage.” Adriaenssens trok zijn stoute schoenen aan en nam contact op met de bouwheren van Matexi. Die reageerden enthousiast op zijn voorstel en zien de kunstingreep als een buitengewone kans om dit scharniermoment tussen afbraak en heropbouw een extra dimensie te geven.
Gert Adriaenssens onderzoekt in zijn artistieke praktijk het ontstaan van mythen, religie en ideologieën en deelt meerdere interessevelden met de legendarische Gordon Matta-Clark, van diens vroege alchemie-experimenten en zijn voorliefde voor bouwvallige panden en het fysiek ingrijpen in een gebouw tot een fascinatie voor graffiti, een kunstvorm die zo oud als de mens zelf is en onlosmakelijk verbonden is met de architectuur.
Matexi is een buurtontwikkelaar met meer dan 70 jaar ervaring, actief in meer dan 300 gemeenten en 600 buurten. We kiezen bewust voor maatschappelijk verantwoord ondernemen waar mens, milieu en economie beter van worden en hechten daarbij groot belang aan een open dialoog met alle betrokkenen. Onze ingrepen hebben grote impact, zeker in dichtbevolkte stedelijke gebieden. Zo worden bestaande sites — historisch of industrieel — door ons terug gebruiksklaar gemaakt en opnieuw geïntegreerd in het stadsweefsel zodat ze niet langer een blinde vlek of zogenaamde ‘stadskanker’ vormen. Mooie voorbeelden zijn het ‘t Groen Kwartier in Antwerpen (het vroegere Militair Hospitaal) of de Anco-site in Turnhout.
Voor Matexi is de figuur van Gordon Matta-Clark een inspirerende figuur. Het werk van de kunstenaar-architect stelt sociale stedenbouwkundige vraagstukken aan de orde. Hij was nieuwsgierig naar nieuwe ruimtelijke dimensies en verbond deze aan maatschappelijke vraagstukken en politieke kwesties. Ook vandaag is dat nog steeds brandend actueel.
Matexi zet o.a. in op het ‘herprogrammeren’ van bestaande gebouwen, al dan niet geklasseerd en dus beschermd. Unieke gebouwen worden opnieuw functioneel gemaakt en weer in omloop gebracht, met respect voor hun historische en architecturale waarde. Het kan gaan om een vroegere kazerne, een oud hospitaal, maar ook een historisch kantoorgebouw zoals op de Kouter in Gent. In afwachting van verdere ontwikkeling laten we aangekochte gebouwen en/of terreinen niet braak liggen. Integendeel, we doen er alles aan om ze nuttig te gebruiken en de omwonenden al te laten kennismaken met de site. Allerlei verenigingsactiviteiten, een sociaal café, een fietsterrein, een pop-up store, een discotheek, een kapper, … Veel kan, niks moet.
Antwerp Tower was van bij aanvang een buurtproject waarin horeca en kunst een cruciale rol vervullen in de tijdelijke invulling. Deze hommage aan Gordon Matta-Clark en de samenwerking met kunstenaar Gert Adriaenssens is een mooie afsluiter van deze eerste fase.
Buurtbewoners en voorbijgangers zullen de hommage aan Gordon Matta-Clark in Antwerp Tower volop kunnen bewonderen tussen 7 en 19 september. Vanaf 12 september wordt het werk verlicht en zal het ook ’s avonds de Antwerpse skyline sieren. De initiatiefnemers nodigen iedereen uit om foto’s te posten met hashtag #ATower.
Wie nieuwsgierig is naar het werk van Gordon Matta-Clark kan een kijkje gaan nemen in de permanente collectie van het M HKA. De verjaardag van Office Baroque wordt op donderdag 7 september om 19:00 ook hier herdacht, met de screening van de film Welcome Back, Gordon Matta-Clark van de Japanse kunstenaar Yuki Okumura (°1978).
In deze kunsthistorische en semi-autobiografische filmqueeste traceert en incorporeert Yuki Okumura (1978–) herinneringen aan Gordon Matta-Clark tijdens een bezoek aan Flor Bex, toenmalig directeur van het Antwerpse International Cultural Center (ICC). Okumura treedt in de voetsporen van de kunstenaar en “reconstrueert” zijn traject in 1977 van Parijs naar Kassel naar Antwerpen in een intieme en bij wijlen absurde dialoog met Flor Bex, wiens samenwerking met Matta-Clark in 1978 een bijzondere wending kreeg.
Praktische informatie
ANTWERP TOWER
Happy Birthday Gordon!, een hommage aan Gordon Matta-Clark van kunstenaar Gert Adriaenssens en buurtontwikkelaar Matexi. do 7 - do 14 september 2017
&
Welcome Back, Gordon Matta-Clark van Yuki Okumura, 2017 HD video, color, sound, 47:55, English, no subtitles Courtesy of the artist and MISAKO & ROSEN, Tokyo
do 7 september 2017 – 19:00 – gratis M HKA, Leuvenstraat 32, 2000 Antwerpen
3 januari 2023
In Vilvoorde, langs het kanaal Brussel-Willebroek, ontwikkelt Matexi een volledig nieuw stadsdeel. In plaats van de fabrieken langs het kanaal meteen af te breken, besloten de stad en de ontwikkelaars het voormalige fabriekspand L’Industrielle een tijdelijke bestemming te geven: de Kruitfabriek.
3 januari 2023
In de nieuwe woonbuurt Eksterlaer in Deurne kon je tijdens de zomer van 2017 ongedwongen genieten van een unieke sfeer in een oase van groen, met een prachtige bloemenweide waarop ‘bloemenplukken’ georganiseerd werden.
18 oktober 2022
Leegstaand woonzorgcentrum tijdelijk ingevuld met maatschappelijk relevante initiatieven
De herbestemming van het voormalige woonzorgcentrum Herfstvreugde in Genk werd eind 2021 via een wedstrijd toegewezen aan Matexi. De concrete werken starten in 2023. Ondertussen zorgden we maar al te graag voor een tijdelijke invulling met maatschappelijke meerwaarde.
20 juli 2019
Een spelletje laserschooten of je skateboardskills aanscherpen? Het kan sinds begin september 2017 op de voormalige site van bouwbedrijf Bétons Lemaire in Ottignies. Matexi ontwikkelt er een nieuwe buurt en stelt de lege panden intussen ter beschikking van de plaatselijke jeugd.
17 juli 2019
Voormalig kantoorgebouw wordt kunstwerk, bouwwerf krijgt zomerbar, industrieterrein omgevormd tot skatepark ... Matexi stelt maar al te graag verlaten sites en leegstaande gebouwen tijdelijk ter beschikking voor creatieve pop-up initiatieven. Zo krijgen stadskankers geen kans en ontstaan er dynamische, culinaire en culturele ontmoetingsplekken.
